Уолба талба талааннаа-ҕынан, ураты дьоҕурдааҕынан биллибит дьонноох-сэргэлээх ураты дьикти дойду. Биир оннук кэрэ киһитинэн киэн тутта ааттыыбыт биир дойдулаахпытын, норуот биллиилээх ырыаһытын, саха оператын бастакы үөрэхтээх режиссерун Анна Ивановна Егорованы. Быйыл кини төрөөбүтэ 105 сылын бэлиэтээтибит.
Анна Егорова 1915 сыллаахха сэтинньи 28 күнугэр Байаҕантай (билигин Таатта) улууһун Уолба нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Эрдэ тулаайах хаалбыта. Сэттэ кылаастаах оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан Тарас Павлович Местников салалтатынан художественнай самодеятельноска көхтөөхтүк кыттар эбит. Оскуола кэнниттэн улууһугар телефонисткалаабыт, онтон почта начальнигынан үлэлээбит. 1934 с. Дьокуускай куоракка көһөн киирбит, онно кинини саха бастакы мелодиһа Федот Корнилов таба көрөн, 1935 сыллаахха саҥа тэриллэн эрэр Саха араадьыйатын ырыаһыттарын бөлөҕөр ыҥырбыт. Ахсынньы 1 күнүгэр 1936 сылга ол кэмҥэ саха музыкальнай драматическай театрын дириэктэринэн буолбут Тарас Местников Анна Егорованы бэйэтин театрыгар хор артыыһынан ылбыт. Хору тэрийээччи бастакы саха композитора Марк Николаевич Жирков эбит. Манна норуот артыыстарын кытта алтыспыта, спектаакылларга ырыалаах оруоллары толорон сценическэй маастарыстыба оскуолатын ааспыта. Эдэр артыыска тута кэриýòэ сольнай тахсыылары көҥүллээбиттэрэ. Онно кини бэйэтин ырыаларын ыллыыра. Ол ырыалар киэҥник биллибиттэрэ уонна билигин да норуокка ылланаллар: «Арахсыы», «Билинии» (Пантелеймон Тулааһынап тыллара), «Доҕоруом, дуораччы туойуохха» (Софрон Данилов тыллара), «Остуол ырыата» (Чаҕылҕан тыллара), «Комсомол» (Эллэй тыллара), «Сардаҥалаах аартыгынан» (Макаар Хара тыллара) уонна да атыттар.
1938 сыллаахха Платон Ойуунускай «Туйаарыма Куо» драматыгар Анна Егорова бастаан Айыы Умсуур удаҕан оруолун, онтон сүрүн Туйаарыма Куо оруолун толорбута. 1939 сыллаахха Москваҕа Анна Егорова уонна Екатерина Захарова аан бастаан грампластинкаҕа сахалыы ырыалары суруттарбыттара. Марк Жирков көҕүлээһининэн 1940 сыллаахха Воронежтааҕы музыкальнай училищеҕа алта киһи ыытыллыбыта, олор истэригэр Анна Ивановна баар этэ. Ол гынан баран, сэрии саҕаланан, төннөн кэлбиттэрэ, театрга үлэлэрин салҕаабыттара. Онтон 1944—1948 сылларга Музыкальнай театр-студияҕа үлэлээбитэ. Бу сылларга саха истээччитэ аан бастаан классическай опералар: «Пиковая дама», «Русалка», «Евгений Онегин» быһа тардыыларын истибитэ. А.И. Егорова «Ньургун Боотур» бастакы сахалыы операҕа ыллаабыта. Манна кини Туйаарыма Куо партиятын бастакы толорооччунан буолбута. Опера премьерата өрөспүүбүлүкэ 25 сыллаах юбилейыгар 1947 сыллаахха буолбута. 1948 сыллаахха Казань куоракка РСФСР композитордарын Сойууһун Пленумугар Тарас Местниковтыын Марк Жирков музыкатыгар сахалыы ыллаан улахан биһирэбили ылбыттара. 1955—1959 сс. А.И.Егорова Саха араадьыйатын солисòкатынан үлэлээбитэ. Бу сылларга пленкаҕа элбэх норуот уонна араас ааптардар ырыаларын суруйбута. Айар үлэтин чыпчаалынан Москубаҕа 1957 сыллаахха саха литературатын уонна искусствотын ситиһиилэрин көрдөрөр Биэчэрдэргэ кыттыыта буолбута. Станиславскай уонна Немирович-Данченко ааттарынан Музыкальнай театр сценатыгар Туйаарыма Куо партиятын толорбута. Бүтэһик түмүктүүр киэһэҕэ Улахан театр филиалын сценатыгар Грант Григорян суруйбут «Северная праздничная» ораторияттан Ийэ партиятын толорбута (Суорун Омоллоон либреттота).
1960—1963 сñ. Анна Ивановна Егорова Римскэй-Корсаков аатынан Лениíградтааҕы консерваторияҕа опернай режиссура факультетыгар үөрэммитэ. 1964 сыл бэс ыйыгар Нуучча литературатын күннэригэр Саха ñирин музыкальнай театрын историятыгар бастакынан Петр Чайковскай суруйбут «Евгений Онегин» классическай оператын туруорбута. 1966 сыллаахха Сергей Рахманинов суруйбут биир аакталаах «Алеко» оператын, 1967 сыллаахха Джузеппе Верди «Травиататын» туруорбута. Бу сылларга 1963 сыллаахха туруоруллубут Узеир Гаджибеков «Аршин мал алан» көрдөөх музыкальнай комедията эмиэ көрдөрүллэрэ.
А.И.Егорова «Галька» диэн ааттаах С.Монюшко оператын туруорарга, Грант Григорян «Сир ñимэҕэ» опереттатын саҥаттан туруорарга көмөлөспүтэ. Онно Хара Мотуо оруолун бэйэтэ ыллаабыта. 1965 сыллаахха А.И.Егорова театр музыкальнай чааһын салайбыта. Саҥа ырыаһыттары булууга элбэх өҥөлөөх. Мусоргскай аатынан Ураллааҕы консерваторияҕа ыыппыт оҕолоро бары үөрэххэ киирбиттэрэ.
Анна Егорова Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талылла сылдьыбыта. Аата ЫБСЛКС Бочуоттаах кинигэтигэр суруллубута. 1983 сыллаахха Анна Ивановна сынньалаҥҥа барбыта. Атырдьах ыйын 31 күнүгэр 1995 сыллаахха өлбүтэ.
Биир дойдулаахпыт Саха АССР үтүөлээх артыыһа, РСФСР норуодунай артыыһа, Таатта улууһун Ытык олохтооҕо Анна Ивановна Егорова үтүө аатын үйэтитэр сыаллаах “Доҕоруом дуораччы туойуохха» куйаар ситимин нөҥүө аһаҕас ырыа күрэҕин ыытòыбыт. Сахабыт сирин улуустарын бастыҥ ыраһыттара конкурспутугар Анна Егорова репертуарыттан уонна көҥүл темаҕа көхтөөхтүк кытыннылар. Түмүгэр Гран-При үрдүк аатын Горнай улууһун Орто Сурт нэһилиэгиттэн Семен Кириллович Никифоров бэйэтин авторскай ырыатынан ылла. I степеннээх лауреат аатын Алдан нэһилиэгин сынньалаҥ киинин уус-уран салайааччыта Юлия Герасимова, 2 cтепеннээх лауреат аатын Ытык Күөлтэн көмүс куоластаах ырыаһыт Ольга Титова, 3 степеннээх лауреат аатын Томпо улууһун Сайдыы нэһилиэгин сынньалаҥ киинин директора Римма Захарова, дипломаннарынан Таатта Чөркөөҕүттэн Мария Сабарайкина, Томпоттон Клавдия Малышева, Чурапчыттан Наталья Захарова буоллулар. Бөлөҕүнэн толорууга 1 степеннээх лауреатынан улууспут киэн туттар ырыаһûттара «Алдаана», 2 cтепеннээх лауреат аатын Чөркөөхтөн “Күбэйэ” ырыа ансаамбыллара, 3 степеннээх лауреàт аатын Дьүлэй нэһилиэгиттэн Дайаана, Күн-нэй Кузьминалар ыллылар. Дипломанынан Уус Алдан Түүлээх нэһилиэгиттэн “Айылгы” ырыа ансаамбыла буолла.
Чулуу ырыаһыппыт үтүө аатыгар анаан ыыппыт конкурспутугар элбэх киһи кыттыбыта кэрэхсэбиллээх буолла. Атын улууска олорор биир дойдулаахпыт Иван Советович Баишев кыттан олохтоохтору үөртэ, сүргэлэрин көтөхтө. Түгэнинэн туһанан, бары кыттааччыларбытыгар истиҥ эҕэрдэбитин, дьүүллүүр сүбэҕэ көмөлөспүт Тааттатаа-ҕы оҕо айымньытын дьиэтин үлэһиттэригэр (директор Попова Д.А.) барҕа махтал тылбытын аныыбыт.
Анастасия Боппосова, Уолбатааҕы Игнатий Слепцоваатынан норуот айымньытын киинин директора.

Саха бастакы үөрэхтээх учуонай дьахталларыттан биирдэстэрэ, олоҥхоһут, тойуксут, фольклорист, этнограф, чинчийээччи, саха театральнай искусствотыгар бастакы олугу уурсубут Мария Николаевна Андросова – Ионова төрөөбүтэ 155 сылын көрсө ахсынньы 7 күнүгэр дьоллоох Дьокуускай куоракка «Арчы Дьиэтэ» духуобунай култуура киинигэр «Ондуруоһап эмээхсин курдук онолуйа туойдахпына…» диэн олоҥхо түһүлгэтэ үрдүк таһымҥа буолан ааста. Бу улахан түһүлгэни Мария Николаевна биир дойдулаахтара «Таатта улууһа» МТ дьаһалтата, «Уолба нэһилиэгэ» МТ дьаһалтата, Таатта улууһун норуот айымньытын дьиэтэ, Уолба нэһилиэгин И.Слепцов аатынан норуот айымньытын киинэ, Тааттатааҕы «Ионова оскуолата» уопсастыбаннай түмсүү тэрийэн ыытта. Арчыга киирээккин кытта хас биирдии ыалдьыты, кыттааччылары сибиэһэй алаадьынан, арыылаах саламаатынан айах туттулар.
Тэрээһини алгысчыт кытыт сылгы сиэлинэн, арыылаах алаадьынан айах тутан алҕаан сыт таһааран мустубут дьону арчылаата. Уолба нэһилиэгин уран тыллаахтара М.Н.Андросова – Ионова туһунан сырдатан кылгас дьүһүйүүнэн кэпсээтилэр, «Уолба нэһилиэгэ» МТ баһылыга Василий Петрович Рахлеев, «Арчы Дьиэтэ» духуобунай култуура киинин директора Валентина Ивановна Бочонина, Таатта улууһун норуот айымньытын дьиэтин салалтатын үлэһитэ Марианна Вячеславовна Степанова мустубут дьоҥҥо, кыттааччыларга бэйэлэрин эҕэрдэлэрин тиэрдэн ситиһиилэри баҕардылар. Талах курдаах Таатталар «Арчы Дьиэтигэр» талах олоппос бэлэх туттардылар.
«Ондуруоһап эмээхсин курдук онолуйа туойдахпына…» диэн олоҥхо түһүлгэтэ XIX – XX үйэ олоҥхоһут дьахталлар уонна билиҥҥи кэмҥэ дьахтар айбыт олоҥхолорун биирдиилээн уонна бөлөҕүнэн толоруу ыытылынна. Бииртэн биир киһи эрэ «НОО» дии-дии истэ олоруох олоҥхолорун кыттааччылар олус ылыннарыылаахтык толордулар. Күрэххэ Тааттаттан, Уус Алдантан, Чурапчыттан, Сунтаартан, Дьокуускайтан, Амматтан, Үөһээ Дьааҥыттан хомоҕой тыллаах олоҥхоһуттар кыттыыны ыллылар.
Барыта бөлөҕүнэн толорууга 8 бөлөх кыттыыны ылла: «Алаһа дьоҕурдара» Дьокуускай, сал. Л.И.Платонова, К.Н.Дегтярева, «Күөгэйээнэ» Амма улууһа Амма нэһилиэгэ, сал. А.И.Артемьева, «Дьолуо» Таатта, Ытык Күөл, сал. Л.К.Цой, «Айылгы» НАДь улахан бөлөҕө, Чурапчы улууһун Чурапчы нэһилиэгэ, сал. В.И.Оконешникова, «Саһарҕа» Таатта, Ытык Күөл, сал. Е.А.Большакова, «Долун» Дьокуускай, сал. З.А.Стрекаловская, «Кылыһах» Таатта, Тыараһа нэһилиэгэ сал. М.Ф.Петрова, Уус Алдан улууһун бөлөҕө сал. Г.Н.Иванова.
Биирдиилээн толорууга барыта 10 олоҥхоһут кытынна: Изабелла Макарова — Толоон Нуораҕана, Сунтаар улууһа, Элгээйи, Галина Полускина — Таатта, Тыараһа, Раиса Маркова — Таатта, Ытык Күөл, Валентина Соколова — Дьокуускай, В.П.Харайданова — Эбэ Валя Таатта, Дьохсоҕон, Любовь Платонова Дьокуускай, Анастасия Алексеева Дьокуускай, Изабелла Фомина Дьааҥы улууһа, Табалаах, Людмила Цой, Таата Ытык Күөл илин — кэлин түһүстүлэр.
Дьүүллүүр сүбэҕэ биирдиилээн толорууну Василий Васильевич Винокуров – М.К.Аммосов аатынан ХИФУ философия кафедратын преподавателэ, олоҥхо философиятын чинчийээччи; Ульяна Михайловна Флегонтова — Өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо киинин специалиһа; Надежда Анатольевна Оросина – гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларын үөрэтэр институт фольклорга уонна литератураҕа салаатын алын научнай үлэһитэ; бөлөҕүнэн толорууну Валентина Ивановна Бочонина – «Арчы дьиэтэ» Духуобунай киин директора, Елена Николаевна Протодьяконова – өрөспүүбүлүкэтээҕи олоҥхо киинин специалиһа; Зоя Андреевна Стрекаловская – АКуоИИ доцена, норуот уус-уран культуратын кафедратын сэбиэдиссэйэ бааллар.
Бу күн XIX–XX үйэ олоҥхоһут дьахталларын М.Н.Андросова-Ионова, П.М.Терютина-Ырыа Ымыычаан, Екатерина Иванова, Д.А.Томская-Чаайка, билиҥҥи кэм түһүмэххэ Тааттаттан Акулина Егасова, Чурапчыттан Анастасия Алексеева, Уус Алдантан Галина Иванова, Дьокуускайтан Любовь Платонова олоҥхолоро толорулунна.
Дьэ кимнээх кыайыы өрөгөйүн туппуттара буолуой?… Күрэс түмүгүнэн: XIX – XX үйэ олоҥхоһут дьахталлар олоҥхолорун биирдиилээн толорууга:
1 Үрдэл – Раиса Маркова, Таатта, Ытык Күөл.
Анал ааттар: «Үгэс утума» – Людмила Цой — Таатта, Ытык Күөл, «Сэргэх сэһэн» – Изабелла Фомина Дьааҥы, Табалаах, «Түөлбэ олоҥхотун салҕааччы» – Галина Полускина Таатта, Тыараһа.
XIX – XX үйэ олоҥхоһут дьахталлар олоҥхолорун бөлөҕүнэн толорууга:
1 Үрдэл – «Дьолуо» Таатта сал. Л.К.Цой. 2 Үрдэл – «Күөгэйээнэ» Амма улууһа, Амма, сал. А.И.Артемьева, 3 Үрдэл – «Кылыһах» Таатта, Тыараһа, сал.М.Ф.Петрова.
Анал ааттар: «Кэскиллээх бөлөх» «Долун» Дьокуускай, сал. З.А.Стрекаловская.
Билиҥҥи кэмҥэ дьахтар айбыт олоҥхотун бөлөҕүнэн толорууга:
1 Үрдэл – «Алаһа дьоҕурдара» Дьокуускай сал. Л.И.Платонова, К.Н.Дегтярева.
Анал ааттар: «Кылыһахтаах тойуктаах толорооччулар» – «Уйгу» Уус Алдан, сал. Г.Н.Иванова, «Дорҕоон тойуктаах толорооччулар» «Айылгы» НАДь, улахан дьон бөлөҕө, Чурапчы улууһа, Чурапчы, сал. В.И.Оконешникова, «Олоҥхо аартыгын сэргэтээччилэр» – «Саһарҕа» Таатта, Ытык Күөл, сал.Е.А.Большакова.
Биирдиилээн толорууга: 1 Үрдэл – В.П.Харайданова-Эбэ Валя, Таатта Дьохсоҕон, 2 Үрдэл – Изабелла Макарова — Толоон Нуораҕана, Сунтаар, Элгээйи, 3 Үрдэл – Любовь Платонова, Дьокуускай, “Дорҕоон тойуга” анал аат – Анастасия Алексеева Дьокуускай.
Тэрээһиҥҥэ маны таһынан тэҥҥэ Тааттатааҕы «Ионова оскуолата» уопсастыбаннай түмсүү уран тарбахтаахтарын быыстапката, маастар кылаастара буоллулар. Тэрээһин иккис чааһыгар М.Н.Андросова-Ионова олоҥхотунан Олоҥхо театырын артыыстарын (С.И.Борисова туруоруута) «Таптал талыыта” испэктээҕинэн түмүктэннэ.
Өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан ыытыллыбыт олоҥхоһут дьахтар олоҥхотун уонна билигин, аныгы үйэҕэ айан холонор дьахталлар олоҥхолорун толорууга саҥа сүүрээн бырайыагы бастакынан өйөөбүт ытык мааны киһибитигэр Мария Васильевна Турантаеваҕа, «Арчы Дьиэтэ» духуобунай киин айар коллективыгар, куруутун күүс-көмө, сүбэ-ама биэрэр дьоммутугар — өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо Ассоциациятыгар, Олоҥхо театрын, Олоҥхо киинин үлэһиттэригэр, кыттааччылары бэлэмнээн аҕалбыт салайааччыларга, улуустар Олоҥхо Ассоциацияларын филиалларыгар, «Таатта улууһа» МТ дьаһалтатыгар, Таатта улууһун норуот айымньытын дьиэтин үлэһиттэригэр, Тааттатааҕы «Ионова оскуолата» уопсастыбаннай түмсүүгэ Уолбалар ааттарыттан барҕа махталбытын тиэрдэбит.
Маннык улахан тэрээһиммитигэр күүс-көмө буолан аныгы сиэринэн спонсордаабыт бары дьоммутугар, тэрилтэлэрбитигэр:
Томпо-Таатта уокурукка ИЛ ТҮМЭН депутата В.Н.Лебедев, Олоҥхо театырыгар, «Таатта улууһа» МР М.М.Соров, «Уолба нэһилиэгэ» МТ В.П.Рахлеев, «Уолба» ТХПК директор Н.П.Сартаев, Улуустааҕы норуот айымньытын дьиэтэ, директор Г.Г.Вырдылин, В.И.Ленин аатынан Уолба орто оскуолата, «Ионова оскуолата» сал. Е.Е.Семенова, ДНТ «Кытыл» Уус Таатта директор В.А.Максимова, КУД «Тускул» Баайаҕа директор М.П.Романова, КУД «Алдан» Хара Алдан директор Т.П.Жиркова, махтал-баһыыба тылларын этэн туран, кэскиллээҕи кэҥэтиһиҥ, үтүөнү эрэ үксэтин, саҥаттан саҥаны айа-тута үрдүктэн үрдүккэ айымньылаахтык үлэлээҥҥит ситиһиинэн эрэ сиэттиһиҥ.
Саха бастакы үөрэхтээх учуонай дьахталларыттан биирдэстэрэ, олоҥхоһут, тойуксут, фольклорист, этнограф, чинчийээччи, саха театральнай искусствотыгар бастакы олугу уурсубут Мария Николаевна Андросова–Ионова үтүө аата өрөспүүбүлүкэни биир гына ааттанан, улуус улуус аайыттан талааннаах олоҥхоһуттары түмэн, дьоро күммүтүгэр бэл ахсынньыбыт аам даам тымныыта намырыйбыкка дылы буолла.
В.РАХЛЕЕВА, Уолба.