Уолба нэһилиэгиттэн тахсыбыт олоҥхоһуттар

Нэһилиэкпит олохтоохторун бука барыгытын саха омук былыргы дьыллар быыстарыттан  уостан уоска бэриллэн кэлбит уус-уран айымньыта Олоҥхо күнүнэн истиҥник эҕэрдэлиибит.

Биһиги Уолбабыт нэһилиэгэ былыргы Байаҕантай улууһун саҕаттан тымыр-сыдьаан тардыстар, сүрдээх баай киэҥ историялаах нэһилиэк буолар. Итини бигэргэтэ таарыйа манныгы кэпсиэххэ сөп. Байаҕантайдар саамай төбөрүөннээн, уутуйан олорбут сирдэрэ Байаҕантай улууһа этэ. Онно түөрт Байаҕантай диэн нэһилиэк баара (1897 с. биэрэпис түмүгүнэн). Олортон маҥнайгы Байаҕантай нэһилиэгэ Бахсыны, Курбуһаҕы кытта ыаллыы олороро. Онтон салгыы иккис Байаҕантай сирэ барар. Кини илин өттүнэн – маҥнайгы Игидэй нэһилиэгин сирэ баара. Онтон салгыы Үһүс, Төрдүс Байаҕантайдар сыталлар – билиҥҥитинэн Томпо, Таатта сирдэрэ.

Итини этэн туран, нэһилиэкпитигэр төрөөн – үөскээн ааспыт олоҥхоһуттар тустарынан сырдатабыт.

Бардыков Павел Леонтьевич – 19-20 үйэлэр кирбиилэригэр олорон ааспыт, бэйэтин кэмигэр дойдутун, нэһилиэгин тас өттүгэр тиийэ аатырбыт-сураҕырбыт улахан олоҥхоһут. Уонча олоҥхону олоҥхолуура үһү, олортон дьоно-сэргэтэ, ыаллара 4 эрэ олоҥхону таптаан, сөбүлээн олоҥхолото сылдьыбыттар. Кини олоҥхотун сирин – дойдутун, киирии тылын наһаа уустаан-ураннаан, ситэрэн-хоторон этэринэн үгүс ыаллыы олорор олоҥхоһуттары сабырыйара эбитэ үһү диэн кэпсэнэр эбит.

Чашкин Фома Петрович (1889-1966 сс.) бүтүн саха сирин үрдүнэн аатырбыт улуу отоһут, эмчит. Кини эмтиирин таһынан арыый эдэрчи сааһыгар идэлэнэн олоҥхолообут обургу олоҥхоһут киһи быһыытынан эмиэ кэмэ суох кэрэхсэммитэ. Дэлэҕэ даҕаны кинини нэһилиэк улахан түмсүүлэригэр, бырааһынньыктарыгар анаан ыҥыран аҕалан олоҥхолотуохтара дуо.

Мосоркин Николай Яковлевич – Буос Ньукулай, Уолба аатырбыт баайа  Симон Васильевич Слепцов күтүөтэ. 3 олоҥхону, элбэх ырыаны ыллыыраэбитэ үһү, ырыаларыттан Хончойботох ырыата диэн бэйэтэ олоҥхоҕо маарынныыр, биир киэһэ кыайан ылланан бүппэт, үс дойдуга биһирэммит ырыалааҕа биллэр.

  Мосоркин Федот Степанович – Нам Сөдүөтэ, 1879 с.т. аар саарга аатырбыт үтүө көрдөөх оонньуулаах, дьээбэлээх киһи эбитэ үһү. Оттон ырыаһытынан, олоҥхоһутунан, кимтэн да кэмчиэрийбэккэ ыллыырынан-туойарынан кэлтэччи кэрэхсэммит, аҥаардастыы да арбана сыспыт киһинэн күн бүгүҥҥэ диэри уос номоҕо буолан сылдьар.     

    Егоров Тимофей – Өтөхтү Уус, Уолбаттан соҕуруу Өтөх Тааттаҕа төрөөбүт , олорбут киһи. Номоххо киирбит көмүс тарбахтаах көмүс ууһа. Былыр адьас эдэр сааһыттан наар кыыс сүктэр илин-кэлин кэбиһэрдэрин, ыҥыыр сирэйдэрин, көмүс чаанньыктары, хоруопкалары, ытарҕалары, биһилэхтэрим, луоскалары, онтон да атын оҥоһуктары оҥороро эбитэ үһү. Кини уһанарын таһынан ырыаһыт, тойуксут, олоҥхоһут быһыытынан бэйэтин кэмигэр кэрэхсэбилгэ сылдьыбыт киһи  эбит.

Петров Арсений Афанасьевич – аатырар 1000 сүөһүлээх Охонооһой Бөтүрүөп өлөрүн чугаһыгар ииппит уола, Уолба биир толуу баайа, обургу үөрэхтээҕэ буолар. Быыбарынай кулубанан, нэһилиэгэр кинээһинэн хаста да талылла сылдьыбыта. Саха былыргы ырыаларын-тойуктарын ыллыыра, олоҥхолуура да үһү диэн кэпсииллэрэ эбит.

Мария Николаевна Ионова-Андросова -Бөҕө Маарыйа – олоҥхоһут, саха бастакы поэтесса уонна учуонай дьахтара. Кини үс хос батталга олорбут саха дьахталларыттан муҥура суох дьулуурунан, сырдыкка, үөрэххэ тардыһыытынан, сүҥкэн үлэһитинэн наука киэҥ эйгэтигэр бастакынан аан арыйан киирбит уратылаах.

Мария Николаевна биһиги оройуоҥҥа, Боотурускай улууһун 2 Игидэй нэһилиэгэр 1864 сыллаахха алтынньы 14 күнүгэр (эргэ стилинэн) дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Төрөппүттэрэ эрдэ өлөннөр  , абаҕата Күүйүгэс Ньукулайга (сурулларынан Николай Петровка) иитиллибитэ. Олох кыһалҕатын, тиийиммэт-түгэммэт муҥун билбитэ. Ол эрээри кыыс бэйэтин иннин көрүнэн сытыы-хотуу, тыллаах-өстөөх буола улааппыта, өйүнэн-санаатынан үөлээннээхтэриттэн чорбойор, бэйэтине атаҕастаппат этэ. Күүһүнэн, толуу, үтүө дьүһүнүнэн аатырара. Чугас эргиннээҕи ырыаһыттар, олоҥхоһуттар, бэй ойууттар, удаҕаттар илбистээх ырыаларын, хомуһуннаах тойуктарын сэргээн истэн, бэйэтигэр сүһэн иһэрэ. Онон устунан бэйэтэ норуот бэртээхэй ырыаһыта, олоҥхоһута, сэһэнньитэ  буолбута. Ол да иһин саха литературатын классига П.А.Ойуунускай кинини саха чулуу олоҥхоһуттарын кытта сэргэ туруоран итинник этэн ааспыта чахчы. Мария Николаевна аһыыр-таҥнар кыһалҕаттан Үтүө Хабырылла Андросов сиэнигэр (Чуччугуга) кэргэн тахсыбыта эмиэ уһаабатах. Сайаҕас сытыы-хотуу дьахтар судаарыскайдары кытта билсэн барар. В.М.Ионовка сахалыы сурукка үөрэммит. Айылҕаттан ыйыллыбыт төрүт дьоҕурдаах буолан баара эрэ балтараа ый устата үөрэнэн суруйар, ааҕар, нууччалыы быһыта-орута кэпсэтэр буолбут. Устунан аны бэйэтэ суруйар, бэлиэтэнэр идэлэммит. Ол курдук “үүт аас бэйэлээх Үрүҥ Аар тойон ыччаттара” диэн олоҥхону 1890 сыллаахха суруйбута. Бу олоҥхо аан бастаан сахалыы тылынан суруллубут айымньынан биллэр. Ити кэнниттэн “Орто дойдуну тупсарарга түспүт Хара Тыа иччитэ Баай барыылаах” уонна “Күлкүл бөҕө Силлирикээн эмээхсин икки” айымньылары суруйтаабыта. Бу кэнники айымньытын дьиҥ-чахчы олоххо баар түгэннэргэ итиэннэ тус бэйэтин олоҕор олоҕуран, олоҥхо олугар сөп түбэһиннэрэн айбыта. Халлаан уола Хаарылла  Мохсоҕолунан Э.К.Пекарскайы, онтон Дьуолантай Бэргэнинэн В.М.Ионовы образтаан ойуулаабыта. Автор бэйэтин чэпчэкитэ суох олоҕун эмиэ тумнубатаҕа, онон айымньы автобиографическай хабааннаммыта. Олоҥхолор Э.К.Пекарскай “Сахалар народнай литератураларын холобурдара” диэн кинигэлэрин үһүс уонна бэһис таһаарыыларыгар революция иннигэр бэчээттэммиттэрэ. Мария Николаевна сайаҕас дууһатын тулалыыр эйгэтэ, төрөөбүт дойдутун абылаҥнаах айылҕата байытара. Ийэ сиригэр таптала кини дууһатыгар ырыа-тойук буолан кутуллара. Кини ырыата-тойуга элбэх, онтон ахсааннааҕа бэчээттэммитэ.