Саха бастакы үөрэхтээх дьахтара.

Мария Николаевна Андросова-Ионова саха бастакы үөрэхтээх дьахтара, поэтесса, саха тылын, фольклорун уонна итэҕэлин дириҥник чинчийээччи, онон саха норуотун духовнай культуратын сайдыытыгар улахан өҥөлөөх киһи этэ.

Мария Николаевна биһиги оройуоҥҥа, Боотурускай улууһун 2 Игидэй нэһилиэгэр 1864 сыллаахха алтынньы 14 күнүгэр (эргэ стилинэн) дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Төрөппүттэрэ эрдэ өлөннөр  , абаҕата Күүйүгэс Ньукулайга (сурулларынан Николай Петровка) иитиллибитэ. Олох кыһалҕатын, тиийиммэт-түгэммэт муҥун билбитэ. Ол эрээри кыыс бэйэтин иннин көрүнэн сытыы-хотуу, тыллаах-өстөөх буола улааппыта, өйүнэн-санаатынан үөлээннээхтэриттэн чорбойор, бэйэтине атаҕастаппат этэ. Күүһүнэн, толуу, үтүө дьүһүнүнэн аатырара. Чугас эргиннээҕи ырыаһыттар, олоҥхоһуттар, бэй ойууттар, удаҕаттар илбистээх ырыаларын, хомуһуннаах тойуктарын сэргээн истэн, бэйэтигэр сүһэн иһэрэ. Онон устунан бэйэтэ норуот бэртээхэй ырыаһыта, олоҥхоһута, сэһэнньитэ  буолбута. Ол да иһин саха литературатын классига П.А.Ойуунускай кинини саха чулуу олоҥхоһуттарын кытта сэргэ туруоран итинник этэн ааспыта чахчы.

Мария Николаевна Митрофан Васильевич Слепцовка иккиһин кэргэн тахсыбыта. Кэргэнэ дьиэ-уот, хаһаайыстыба диэни дьалайбат киһи эбит. Онон оттук маһын бэйэтэ бэрийэрэ үһү. Эмиэ да бултуура, туһахтыыра, сохсо охсоро. Бэл быа түспэтэх хаҥыл сылгыны айааһыыра, ыраах таһаҕас таһыытыгар сылдьара эбитэ үһү. Аҥардас Өймөкөөҥҥө атыыһыт Н.О.Кривошапкиҥҥа сүүс көстөөх сиргэ ындыыһыт буолан, үс төгүл тахса сылдьыбыт. Ону тэҥэ Якутскайга уонна Охотскайга таһаҕасчыт быһыытынан кыһыннары-сайыннары тиэстэрэ. Итинэн сиэрдээн дойдутун дьоно кинини “Бөҕө Маарыйа” диэн сөҕөн ааттаабыттар. Бэйэтэ билиниитинэн “мин оҕо эрдэхпиттэн хара үлэни өрүү сөбүлүүрүм уонна үлэлииргэ кыһалларым, ордук эр киһи үлэтин таптыырым...” диэн кэпсиир эбит.

 Мария Николаевна аһыыр-таҥнар кыһалҕаттан Үтүө Хабырылла Андросов сиэнигэр (Чуччугуга) кэргэн тахсыбыта эмиэ уһаабатах. Сайаҕас сытыы-хотуу дьахтар судаарыскайдары кытта билсэн барар. В.М.Ионовка сахалыы сурукка үөрэммит. Айылҕаттан ыйыллыбыт төрүт дьоҕурдаах буолан баара эрэ балтараа ый устата үөрэнэн суруйар, ааҕар, нууччалыы быһыта-орута кэпсэтэр буолбут. Устунан аны бэйэтэ суруйар, бэлиэтэнэр идэлэммит. Ол курдук “үүт аас бэйэлээх Үрүҥ Аар тойон ыччаттара” диэн олоҥхону 1890 сыллаахха суруйбута. Бу олоҥхо аан бастаан сахалыы тылынан суруллубут айымньынан биллэр. Ити кэнниттэн “Орто дойдуну тупсарарга түспүт Хара Тыа иччитэ Баай барыылаах” уонна “Күлкүл бөҕө Силлирикээн эмээхсин икки” айымньылары суруйтаабыта. Бу кэнники айымньытын дьиҥ-чахчы олоххо баар түгэннэргэ итиэннэ тус бэйэтин олоҕор олоҕуран, олоҥхо олугар сөп түбэһиннэрэн айбыта. Халлаан уола Хаарылла  Мохсоҕолунан Э.К.Пекарскайы, онтон Дьуолантай Бэргэнинэн В.М.Ионовы образтаан ойуулаабыта. Автор бэйэтин чэпчэкитэ суох олоҕун эмиэ тумнубатаҕа, онон айымньы автобиографическай хабааннаммыта. Олоҥхолор Э.К.Пекарскай “Сахалар народнай литератураларын холобурдара” диэн кинигэлэрин үһүс уонна бэһис таһаарыыларыгар революция иннигэр бэчээттэммиттэрэ. Мария Николаевна сайаҕас дууһатын тулалыыр эйгэтэ, төрөөбүт дойдутун абылаҥнаах айылҕата байытара. Ийэ сиригэр таптала кини дууһатыгар ырыа-тойук буолан кутуллара. Кини ырыата-тойуга элбэх, онтон ахсааннааҕа бэчээттэммитэ. Оттон “Таатта ырыата” уонна “Балыксыттар” диэннэрэ Г.Эргис суруйуутунан “Саха норуотун айымньыта” диэн хомуурунньукка 1942 сыллаахха бэчээттэммиттэрэ. Кэлин сорохторо “Саха народнай ырыалара” (1976) хомуурунньукка хаттаан тахсыбыттара.

Мария Николаевна Андросова политическай сыылынай Всеволод Михайлович  Ионовка 1893 сыллаахха эргэ тахсыбыта. Кинилэргэ 29 сыл бииргэ олорбуттара, икки уол, икки кыыс оҕоломмуттара. Ионовтар икки уолаттара гражданскай сэрии кэмигэр өлбүттэрэ. Кыра кыыстара Ольга историческай наука кандидата этэ. Мария Николаевна Ионовка көннөрү кэргэн эрэ буолбатах этэ. Кини всеволод Михайлович педагогическай уонна научнай – чинчийэр үлэтигэр эрэллээх сүбэһит, көмөлөһөөччү этэ. Итини туоһулаан Э.К.Пекарскай 1927 сыллаахха суруйбута баар. Кэргэнниилэр сахалар олохторун –дьаһахтарын итиэннэ итэҕэллэрин бииргэ чинчийэн суруйбуттара, саха этнографиятын үөрэтиигэ умнуллубат үтүөлээх үлэлэр буолаллар. Холобурга ааттаатахха, “Саха итэҕэллэрин туһунан матырыйааллар” уонна “Айыы ойуун туһунан” кинигэлэрэ уо.д.а. кини атын автордар (Э.К.Пекарскай, А.Е.Кулаковскай) үлэлэрин туһунан ыстатыйалара эмиэ баллар.

Саха этнографиятыгар, историятыгар уонна фольклоругар элбэх үлэлэрин таһынан М.Н.Андромова-Ионова “Оҕуруот аһын үүннэрии” диэн кинигэтэ 1925 сыллаахха Москваҕа сахалыы тылынан таһаарыллыбыта. Ол пособие Саха сирин айылҕатыгар, күнүгэр-дьылыгар сөп түбэһэр үчүгэй сүбэлээх-амалаах үлэ быһыытынан сыаналанар. Кини политическай сыылынайдар үлэлэригэр элбэх көмөнү оҥорор этэ. Кэргэнигэр В.М.Ионовка отучча сылы мэлдьи көмөлөспүтүн тэҥинэн , “Саха тылын тылдьытын” авторыгар Э.К.Пекарскайга   үтүмэн өҥөнү оҥорбута.  Ону “Тылдьыкка” “М.А.” (Мария Андросова) диэн бэлиэлээх, специалистар ааҕыыларынан   ыстатыйалар бааллара да көрдөрөр. “Кини тылдьыт матырыйаалларын быһаарыыга мэлдьи көмөлөһөр этэ”-диэн Пекарскай бэйэтэ этэрэ. Бэртээхэй ырыаһыт, олоҥхоһут норуот айымньытын уонна былыргы, өлүктүйбүт  тылы-өһү кимнээҕэр да ордук билэрэ уонна быһаарара, ону дьон бөҕө сөҕөрө.

Мария Николаевна ССРС Наукаларын Академияларын антропологияҕа уонна этнографияҕа музейыгар уонча сыл (1922-1930 сс.) сотруднигынан үлэлээбитэ. Онно үлэлии сылдьан 1925-1926 сс. Саха сиригэр кэлбит академическай экспедицияҕа кыттан, Ньурба уонна Бүлүү оройуоннарыгар сылдьыбыта, научнай – чинчийэр үлэни ыыппыта. Бу экспедицияҕа сылдьан хомуйбут ырыалара, тойуктара үрдүктүк сыаналаммыттара.

Сахалар тылларын, фольклордарын уонна итэҕэллэрин үөрэтиигэ өр сыллаах дьаныардаах үлэтин, итиэннэ үтүөлэрин иһин М.Н.Андросова-Ионова 1925 сыллаахха Нуучча географическай обществотын кыра Кыһыл Көмүс медалынан наҕараадаламмыта. Политическай сыылынай көмөтүнэн үөрэхтэммит , элбэх литературнай уус-уран айымньылары уонна научнай үлэлэри суруйбут, төрөөбүт норуотугар үтүөнү, үйэлээҕи айбыт М.Н.Андросова-Ионова күн сиригэр 77 сыл олорбута уонна Ташкент куоракка эвакуацияҕа олорон 1941   сыллаахха өлбүтэ,  атын источник (“Саха народнай ырыалара” Я. 1976 с., 203 стр) этэринэн, Алма-Ата куоракка 1942 сыллаахха өлбүтэ.

Төрөөбүт норуота, ырыа оҥостубут Тааттатын дьоно бэйэлэрин чаҕылхай кыыстарын албан аатын умнубаттар.